Những pha knock out trên TTCK: Sập sàn chớp nhoáng trong 36 phút

Đầy rẫy bất thường

Vào ngày 6-5-2010, khi TTCK vừa mở cửa, chỉ số Dow đã giảm điểm do những lo ngại về cuộc khủng hoảng nợ ở Hy Lạp. Vào lúc 2 giờ 42 chiều, chỉ số Dow đã giảm hơn 300 điểm, sau đó giảm thêm 600 điểm trong 5 phút, để mất gần 1.000 điểm vào lúc 2 giờ 47 chiều, trước khi phục hồi một phần. Trong vòng 36 phút, khoảng 1.000 tỷ USD giá trị thị trường biến mất. 

Hệ thống tài chính toàn cầu rung chuyển bởi cú giảm chớp nhoáng. Trong hơn 36 phút hỗn loạn, thị trường thế giới chao đảo, các nhà đầu tư lớn nhỏ đều đặt ra câu hỏi tại sao một phần quan trọng của nền kinh tế lại có thể nhanh chóng sụp đổ như vậy. Jim Cramer, bình luận viên CNBC

Trong khi TTCK sụp đổ, nhiều cổ phiếu lao xuống gần bằng 0, thì cũng có các đợt tăng giá tức thì chưa từng có. Cổ phiếu của 8 công ty lớn trong S&P 500 giảm xuống còn 1 cent/cổ phiếu trong thời gian ngắn, bao gồm Accenture, CenterPoint Energy và Exelon. Trong khi các cổ phiếu khác, bao gồm Sotheby’s, Apple Inc. và Hewlett-Packard, tăng giá trị lên hơn 100.000USD. Riêng Procter & Gamble giảm gần 37% trước khi hồi phục, và trong vòng vài phút đã trở lại gần mức ban đầu. Những cổ phiếu tiếp tục phục hồi trong những ngày sau đó, được hỗ trợ bởi gói cứu trợ ở châu Âu để giúp ứng cứu đồng euro. 

Quả là quá bất thường, bởi chỉ số S&P 500 đã xóa tất cả khoản lỗ trong vòng 1 tuần, nhưng việc bán cắt lỗ đã trở lại và các chỉ số đã đạt mức thấp hơn trong vòng 2 tuần.

Những giả thuyết ban đầu 

Lúc đầu, khi các cơ quan quản lý và Quốc hội Hoa Kỳ công bố điều tra về vụ sập sàn, nhưng không có lý do cụ thể nào được đưa ra cho việc sụt giảm 600 điểm trong 5 phút. Các nhà điều tra tập trung vào một số nguyên nhân có thể, bao gồm một hợp lưu của các giao dịch tự động hóa máy tính, hoặc có thể là lỗi của các nhà giao dịch. Vào cuối tuần đầu tiên, các nhà quản lý đã giảm khả năng xảy ra lỗi giao dịch và tập trung vào các giao dịch tự động được thực hiện trên các sàn giao dịch khác với NYSE. Tuy nhiên, CME Group, một sàn giao dịch tương lai lớn, cho rằng trong khi chỉ số chứng khoán tương lai giao dịch trên CME Group có liên quan, điều tra không tìm thấy bằng chứng cho việc giao dịch cao tần  (HFT) này đóng vai trò quan trọng. 

Vào năm 2010, ngay sau vụ sập sàn, một số báo cáo chỉ ra rằng sự kiện này có thể đã được kích hoạt bởi giao dịch bằng ngón tay, một lệnh bán “vô tình” lớn cho cổ phiếu Procter & Gamble, kích động các lệnh giao dịch khổng lồ. Tuy nhiên, lý thuyết này nhanh chóng bị bác bỏ, sau khi người ta xác định rằng sự suy giảm của Procter & Gamble xảy ra sau sự giảm đáng kể trong hợp đồng tương lai E-Mini của S&P 500. Giả thuyết “ngón tay mập” cũng bị bác bỏ khi các nhà điều tra xác định CME Group lúc đó đã có các biện pháp bảo vệ, có thể ngăn chặn được lỗi như vậy. 

Các nhà quản lý phát hiện các HFT đã làm trầm trọng thêm sự lao dốc. Theo đó, họ đã bán mạnh để tháo vốn và rút khỏi thị trường khi đối mặt với sự không chắc chắn. Một báo cáo tháng 7-2011 của Tổ chức Ủy ban Chứng khoán Quốc tế (IOSCO) - một cơ quan quản lý chứng khoán quốc tế - kết luận rằng, “các thuật toán và công nghệ HFT đã được người tham gia thị trường sử dụng để quản lý giao dịch và rủi ro của họ, việc sử dụng chúng chắc chắn là một yếu tố”. 

Các lý thuyết khác đề xuất rằng hành động của HFT là nguyên nhân cơ bản của sự cố sập sàn. Một giả thuyết, dựa trên phân tích dữ liệu yêu cầu giá thầu của Nanex, LLC, là các HFT gửi các đơn đặt hàng không thực thi (đơn hàng nằm ngoài phạm vi yêu cầu đặt giá thầu) để trao đổi theo lô. Do mục đích của các lệnh này không rõ, một số chuyên gia suy đoán mục đích của họ là tăng khối lượng giao dịch, khiến tắc nghẽn giao dịch và đánh bại các đối thủ cạnh tranh. Tuy nhiên, các chuyên gia khác tin rằng thao tác thị trường có chủ ý là không chắc, vì không có cách nào trên thực tế HFT có thể thu lợi từ các lệnh này, nên có nhiều khả năng các lệnh này được thiết kế để kiểm tra thời gian trễ và phát hiện xu hướng giá sớm. 

Cho dù lý do đằng sau sự tồn tại của những mệnh lệnh này là gì, nhưng giả thuyết này làm trầm trọng thêm vụ sập sàn ngày 6-5-2010. 

Báo cáo của SEC/CFTC

Vào ngày 30-9-2010, sau gần 5 tháng điều tra do Gregg E. Berman dẫn đầu, Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Hoa Kỳ (SEC), cùng Ủy ban Thương mại Hàng hóa Tương lai (CFTC), đã có báo cáo chung với tiêu đề “Phát hiện về các sự kiện thị trường ngày 6-5-2010”, xác định chuỗi sự kiện dẫn đến sự cố sập sàn. Bản báo cáo nói rằng, “ngày 6-5 bắt đầu một cách bất thường đối với thị trường, đã gây ra tâm lý tiêu cực, ảnh hưởng đến sự biến động giá của một số chứng khoán cá nhân”. Vào 2 giờ 32 chiều, để chống lại “bối cảnh bất thường biến động cao và thanh khoản mỏng”, một nhà giao dịch cơ bản lớn (được biết đến là Waddell & Reed Financial Inc) đã “khởi xướng chương trình bán để bán tổng cộng 75.000 hợp đồng E-mini trong S&P (trị giá khoảng 4,1 tỷ USD). Lệnh bán lớn bất thường này càng làm thị trường thêm rối ren. 

Khi các giao dịch của người bán lớn được thực hiện trên thị trường kỳ hạn, người mua bao gồm các công ty giao dịch cao tần trong vòng vài phút bắt đầu cố gắng bán các hợp đồng tương lai dài họ vừa mới nhận được từ quỹ tương hỗ. Tờ Wall Street Journal trích dẫn báo cáo chung: “Quỹ tương hỗ HFTs bắt đầu mua nhanh và bán lại hợp đồng với nhau, tạo ra hiệu ứng  chuyển qua lại nhanh chóng. Doanh số bán hàng kết hợp của các công ty bán hàng lớn và tần số cao đã nhanh chóng đẩy giá E-Mini giảm 3% chỉ trong 4 phút”. 

An toàn hơn sau sự cố?
Vào tháng 4-2015, Navinder Singh Sarao, một nhà giáo tại London đã bị bắt vì bị cáo buộc có liên quan trong vụ sập sàn chớp nhoáng. Theo cáo buộc hình sự do Bộ Tư pháp Hoa Kỳ đưa ra, Sarao bị cáo buộc đã sử dụng một chương trình tự động để tạo ra các lệnh bán lớn, đẩy giá xuống, sau đó hủy bỏ để mua với giá thị trường thấp hơn. Ủy ban Giao dịch Hàng hóa Tương lai đã đệ đơn kiện dân sự chống lại Sarao. Vào tháng 8-2015, Sarao đã được trả tự do sau khi đóng tiền bảo lãnh trị giá 50.000 bảng, với một phiên điều trần dẫn độ được lên lịch vào tháng 9 với Bộ Tư pháp Hoa Kỳ. Sarao và công ty của ông là Nav Sarao Futures Limited, bị cáo buộc đã kiếm được hơn 40 triệu USD lợi nhuận từ các giao dịch trong thời gian xảy ra vụ sập sàn năm 2010.

Từ sự kiện này, các nhà chức trách Hoa Kỳ đã đưa vào sử dụng một bộ phận ngắt mạch giao dịch tự động. Các bộ phận ngắt mạch này sẽ ngừng giao dịch trên bất kỳ cổ phiếu S&P 500 nào tăng hoặc giảm hơn 10% trong thời gian 5 phút. Các bộ phận ngắt mạch sẽ chỉ được cài đặt trên sàn chứng khoán S&P 500 của New York Stock Exchange. Vào ngày 16-6-2010, giao dịch cổ phiếu của Công ty Bưu chính Washington đã bị tạm dừng trong 5 phút, trở thành cổ phiếu đầu tiên kích hoạt các bộ phận ngắt mạch mới.