Thời gian qua, đóng góp của các tập đoàn kinh tế Nhà nước là đáng ghi nhận. Tuy nhiên, từ đổ vỡ của một số tập đoàn đã cho thấy, rõ ràng thể chế pháp lý đang có nhiều bất cập. Thể chế đó có thể tạo ra khả năng sai phạm, thất thoát tài sản của nhà nước không chỉ riêng ở các đơn vị đã đổ vỡ hoặc đã được thanh tra.
Chồng chéo, thiếu minh bạch
Về công tác nhân sự, các quy định hiện hành và thực tiễn chưa đưa lại cách tốt nhất để chọn ra được những nhà quản trị DN giỏi, nhà kinh doanh chuyên nghiệp. Cần khắc phục xu hướng đưa những công chức quản lý nhà nước không có kiến thức và năng lực kinh doanh sang làm lãnh đạo DN. Và ngược lại, phải có cơ chế để lãnh đạo DN buộc phải chịu tránh nhiệm cá nhân với hiệu quả hoạt động của đơn vị, không tạo lối thoát an toàn như chuyển sang khu vực quản lý khác nếu họ để lại thất bại và thua lỗ. |
Tập đoàn kinh tế là nhóm công ty có quy mô lớn liên kết dưới hình thức công ty mẹ - con và các hình thức khác. Hiện nay hành lang pháp lý riêng cho các tập đoàn còn khá sơ sài, về cơ bản chưa được điều chỉnh ở tầm luật, chưa đảm bảo cơ sở pháp lý một cách đầy đủ cho hoạt động của tập đoàn.
Luật Doanh nghiệp (DN) năm 2005 chỉ vỏn vẹn 4 điều quy định sơ sài về nhóm công ty và giao Chính phủ quy định chi tiết về tập đoàn, nhưng mãi đến tháng 11-2009, khi 8 tập đoàn hoạt động được 3-4 năm và ngay tại thời điểm Quốc hội đang giám sát về tập đoàn, Chính phủ mới có Nghị định 101 về thí điểm thành lập tập đoàn kinh tế nhà nước.
Mặc dù đã từng bước được điều chỉnh nhưng đến nay khung pháp lý vẫn còn nhiều sơ hở. Cụ thể, các tập đoàn đều thành lập theo phương thức hành chính, bằng quyết định của Thủ tướng, thể hiện mong muốn chủ quan của cơ quan quản lý, chưa phản ánh đầy đủ nhu cầu tự thân của liên kết tập trung kinh tế theo quy luật.
Ngoài ra, chúng ta chưa tách bạch triệt để chức năng chủ sở hữu nhà nước với chức năng quản lý nhà nước. Có trường hợp dùng quyền quản lý nhà nước để thực thi quyền sở hữu như quyết định đầu tư, mua bán tài sản. Ngược lại, một số tập đoàn còn được giao nhiệm vụ mà về bản chất là nhiệm vụ của quản lý nhà nước. Ví dụ như trực tiếp đề xuất hoặc soạn thảo quy hoạch kế hoạch phát triển ngành…
Điều này dễ dẫn đến tình trạng chồng chéo, thiếu minh bạch, tạo ra sự thiếu công bằng trong hoạch định chính sách giữa các loại hình doanh nghiệp, các lĩnh vực, nhất là những lĩnh vực có vị thế độc quyền, có lợi thế trong khai thác tài nguyên. Đây chính là lỗ hổng pháp lý tạo ra khả năng dẫn đến sự chi phối chính sách và lợi ích nhóm.
Hiến pháp và Luật Tổ chức Chính phủ đã quy định rõ thẩm quyền của Chính phủ, của bộ trong đại diện chủ sở hữu và quản lý nhà nước đối với DN. Tuy nhiên, khi Chính phủ cụ thể hóa đối với tập đoàn thì lại tỏ ra rất phân tán, kém hiệu quả và đặc biệt là sự phân công trách nhiệm giữa các chủ thể chưa hợp lý.
Điều này lý giải cho việc vì sao những vụ việc sai phạm kéo dài vừa qua được phát hiện rất chậm, khi phát hiện thì hậu quả đã rất nặng nề và khó quy trách nhiệm. Không thể nói thể chế pháp lý về tập đoàn kinh tế nhà nước là đã thành công, một khi có thất thoát lớn xảy ra mà những bộ quản lý chuyên ngành lại viện dẫn văn bản để không phải chịu trách nhiệm.
Việc để thua lỗ hàng ngàn tỷ đồng ở EVN cho đến nay câu trả lời về trách nhiệm cũng đang bỏ lửng. Tái cơ cấu thể chế phải đặc biệt lưu ý đến vấn đề này.
Cần giám sát đặc biệt các tập đoàn kinh tế
Các tập đoàn kinh tế nhà nước được hưởng vị thế độc quyền, được ưu đãi đặc biệt nên hiệu quả hoạt động lẽ ra phải rất khả quan. Nhưng chúng ta chưa xây dựng được tiêu chí đánh giá chính xác hiệu quả của các tập đoàn, tạo cớ để biện minh cho những yếu kém.
 |
Cũng là DNNN nhưng Viettel làm ăn hiệu quả |
Đã có chuyện 2 bộ trưởng mâu thuẫn nhau trong việc đánh giá lỗ-lãi của kinh doanh xăng dầu, làm cho người dân và đại biểu rất băn khoăn bởi chưa tin tưởng vào tính minh bạch của các yếu tố hình thành giá. Khung pháp lý hình thành, kể cả Luật Cạnh tranh và thực tế tổ chức thi hành đã không kiểm soát được những biểu hiện độc quyền và lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường của một số tập đoàn, đặc biệt là xăng và điện.
Từ thực tế trên, Chính phủ cần tạm dừng ngay việc thành lập mới tập đoàn kinh tế Nhà nước, kiểm kê lại vốn, tài sản Nhà nước tại tất cả các tập đoàn xem còn bao nhiêu, lỗ và thất thoát bao nhiêu, phương án xử lý. Cùng với đó là làm rõ trách nhiệm cá nhân và báo cáo Quốc hội theo Khoản 3, Điều 168 Luật Doanh nghiệp.
Cần tổng kết toàn diện việc thí điểm thành lập tập đoàn kinh tế Nhà nước, qua đó đánh giá đúng cả những mặt tích cực, cả những hạn chế để xã hội có cái nhìn khách quan, không vì khuyết điểm của một vài tập đoàn mà phủ nhận tất cả những thành tích đã đạt được. Nếu khẳng định việc thí điểm đã thành công thì cần ban hành văn bản ở tầm Quốc hội cho tổ chức và hoạt động của tập đoàn kinh tế nhà nước.
Quốc hội cần đặc biệt lưu ý đến những kiến nghị của diễn đàn kinh tế mùa xuân 2012. Đề nghị Quốc hội đặt tập đoàn kinh tế Nhà nước dưới sự giám sát đặc biệt của Quốc hội, đôn đốc Chính phủ thực hiện nghiêm các yêu cầu sau giám sát; tăng cường công cụ kiểm toán để nâng cao hiệu quả giám sát và đưa dự án Luật Kinh doanh vốn nhà nước vào trong chương trình chính thức của năm 2013. Vì càng để chậm ngày nào thì càng khó quản lý số vốn tại các doanh nghiệp ngày đó.
