Đối với tôi, ngày 21-6 mỗi năm bao giờ cũng là dịp tự vấn nghề nghiệp một cách nghiêm túc. Giữa hoa mừng và chúc tụng, tôi cố dành ra một khoảng lặng để suy nghĩ về chức phận cầm bút trót đeo mang. Không còn ở độ tuổi hai mươi chớp nhoáng hy vọng vội vàng thất vọng, tôi cho rằng xã hội thông tin càng nở rộ, vai trò của nhà báo càng bị đặt vào nhiều hoàn cảnh thử thách cam go hơn.
Nói láo ngọt bùi hay nói thật đắng cay?
Cứ trôi miên man theo các sự kiện, nhà báo không dễ định vị bản thân và càng không dễ thấu hiểu đồng nghiệp. Lịch sử báo chí Việt Nam đã có một bề dày nhất định, nhưng đến hôm nay chỉ có mỗi cuốn “Bốn mươi năm nói láo” ít nhiều có thể giúp các nhà báo nhìn thấy chính họ và công việc của họ.
Vũ Bằng đã lấy cột mốc từ cái tiểu phẩm châm biếm đầu tay “Lọ văn” viết năm 16 tuổi để năm 1969 cho ra đời cuốn “Bốn mươi năm nói láo”. Đôi lúc tôi cứ băn khoăn, trước khi vĩnh viễn rời khỏi thế giới chữ nghĩa nhọc nhằn vào năm 1984, nếu Vũ Bằng viết thêm một cuốn sách về nghề báo liệu ông có đặt tên là “Mười năm nói thật” không?
Chỉ cần “Bốn mươi năm nói láo” đã đủ chứng minh sự tận tụy của Vũ Bằng với nghề báo. Một cuốn sách khác về nghề báo, có lẽ phải đợi lớp hậu sinh khả úy. Thế nhưng, ai sẽ viết khi công nghệ số thúc ép mỗi nhà báo cuống cuồng theo đuổi tin tức mà hầu như không có thời gian để đánh giá từng vấn đề sâu sắc, tinh tế, nhân văn hơn.
 |
Phóng viên HTV tác nghiệp tại cuộc đua xe đạp Cúp Truyền hình TPHCM. |
Nhờ một chút cơ duyên, tôi may mắn được đánh đu với nhiều thế hệ nhà báo, từ nhà báo đang sung sức đến nhà báo đã cao niên, từ lãnh đạo báo chí cấp cao cho đến phóng viên tập sự. Và điều tôi đúc kết được là càng ngày các nhà báo càng có quan điểm đơn giản về nghề báo.
Thậm chí đâu đó đã xuất hiện khuynh hướng coi báo chí như một nghề kiếm ăn, không hề có hoài bão gì, sứ mệnh gì. Ý niệm sự thật và chính nghĩa trở nên mong manh khi nhà báo chấp nhận xã hội như bức tranh được vẽ sẵn và cây bút của nhà báo chỉ dùng để tô màu. Đáng sợ hơn, nếu hành vi tô màu của nhà báo không phụ thuộc vào năng lực của mình mà vào mong muốn của những người ban lợi ích cho mình.
Có nhiều lý do để phân bua cho chất lượng tác phẩm báo chí hiện nay. Ai cũng phải làm liền tay, phải nhanh phải nhiều mới đáp ứng được tốc độ nhật báo, tốc độ internet. Tuy nhiên, những bài báo chụp giựt và hời hợt chỉ tạo nên sự phồn vinh giả tạo. Một nền báo chí không thể phát triển nếu độc giả không tìm thấy những bài báo đáng đọc lần thứ hai. Tôi có thói quen sưu tầm những bài báo hay, nhưng càng ngày kết quả thu lượm càng thưa vắng dù mặt bằng báo chí đang đa dạng dần lên. Vì sao? Vì những nhà báo gạo cội đã mỏi mệt, mà những nhà báo trẻ không thể thay thế.
Có thể trách giận chăng, nếu các nhà báo trẻ biện minh họ phải bận rộn hoàn thành những bài báo mưu sinh cấp thời. Chính Hội Nhà báo Việt Nam cũng phát hiện thực tế bẽ bàng này, nên vài năm gần đây luôn chi ra khoản kinh phí không nhỏ để đầu tư cho tác phẩm báo chí chất lượng cao.
Dũng cảm và đồng cảm
Kinh tế thị trường đang đẩy báo giới vào thế chông chênh giữa nghiệp vụ và cơm áo. Tôi có cảm giác nhiều đồng nghiệp bắt đầu giống MC chuyên nói những câu đẹp theo kịch bản có sẵn. Nguy hiểm hơn là một bộ phận không nhỏ nhà báo thiếu kiềm chế đã sa vào trào lưu nịnh thối - chửi hôi khi chung đụng với doanh nghiệp. Khi muốn xin tài trợ hoặc muốn xin quảng cáo thì gắn lên cho họ nhiều thứ son phấn mà họ không thể có hoặc không muốn có, nhưng khi họ gặp trục trặc thì xúm lại miệt thị, dèm pha đủ đường.
Thật sự, qua trường hợp dư luận bủa vây một nữ đại gia thủy sản ở Tây Nam bộ, tôi rất ngượng bởi nhớ đến bài thơ “Xem gặt lúa” của Bạch Cư Dị viết từ đầu thế kỷ thứ 9: “Phận mình tài cán gì/ Việc nông trang chẳng biết/ Lương hưởng ba trăm hộc/ Ăn kết năm vẫn dư/ Nghĩ lại thấy thẹn thùng/ Suốt ngày lòng bứt rứt”. Những người trực tiếp làm ra của cải cho đất nước, lẽ ra phải được báo chí ứng xử đàng hoàng hơn, tử tế hơn.
Vài năm gần đây, báo chí cũng không thoát khỏi từ trường ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu. Mỗi tờ báo muốn nuôi cán bộ, phóng viên đã phải gồng gánh một cách chật vật, nên việc đối đãi cộng tác viên càng gay go gấp bội.
Có một câu chuyện tuy riêng tư nhưng tôi vẫn muốn kể ra để mọi người hiểu “bếp núc” nghề báo. Tôi có mời một giáo sư ngôn ngữ giữ chuyên mục thường xuyên hàng tuần. Mỗi tháng, tôi mang nhuận bút đến tận nhà cho ông. Có lần không thu xếp được, tôi gọi cho cậu cháu nội của giáo sư đang làm việc cho một công ty đa quốc gia ghé đến nhận dùm.
Chàng trai ấy mọi bữa gặp tôi ở nhà riêng đều rất thân thiện, nhưng sau khi ký nhuận bút dùm ông nội đã quay ra nhìn tôi với ánh mắt rất lạ lùng. Mấy hôm sau vị giáo sư điện thoại: “Mình xin lỗi. Mình không cộng tác nữa. Hôm trước đi nhận nhuận bút về, cháu mình nói người ta trả cho trí tuệ của ông cái giá bèo bọt, cháu buồn lắm. Từ nay ông đừng viết nữa. Mỗi tháng cháu biếu ông mấy triệu”.
Thì ra vậy. Chắc đứa cháu cảm thấy hụt hẫng và xót xa khi so sánh nhuận bút mỗi bài của ông nội với thu nhập tính bằng đô la của mình. Tôi không giận vị giáo sư và càng không giận cháu nội của ông. Tôi chỉ mong có cơ hội giải thích cho chàng trai ấy rằng không có tờ báo nào chèn ép hay khinh thường cộng tác viên, nếu điều kiện kinh tế thuận lợi, nhuận bút sẽ trả gấp năm, gấp mười như thế.
So với 10, 20 năm trước cuộc sống nhà báo bây giờ đã được cải thiện nhiều. Nhà báo ở biệt thự, đi xe hơi không hiếm. Có thể khấp khởi mừng thầm chăng? Chưa chắc. Gõ bàn phím máy tính chỉ nhỉnh hơn viết tay bản thảo về thao tác kỹ thuật, chứ không khẳng định được sự tiến bộ về tư duy đề tài hay phương pháp phản biện. Thỉnh thoảng đọc lại những gì mình viết khi mới vào nghề, tôi nhận ra không ít sự vụng về và sự ngây ngô, nhưng khẩu khí thật thắng thắn và lối nói thật chân thành.
Cổ nhân dạy, tuổi trẻ là lương tri của thời đại, quả không sai. Cái thuở bê con không sợ hổ dữ, tiểu ngư gặp Long Vương không biết mặt để chào, xem ra cũng lắm ưu việt. Ít nhất trên những bài báo ngỡ ngây dại ấy, độc giả không thấy nhà báo uốn éo ngôn từ để đón lõng chút xu thời hay che chắn chút toan tính. Bây giờ, cái nồng nhiệt ngày xưa không thể nào tìm lại được, nhưng tôi vẫn dặn mình rằng nghề báo rất cao quý, đừng bao giờ để lộ ra sự hèn mọn trước những kẻ có quyền, có tiền.
6-2013
