Buôn lậu vũ khí hốt bạc: Gian nan cuộc chiến ngăn chặn

(ĐTTCO) - Buôn lậu vũ khí hoặc các linh kiện vũ khí đã góp phần gia tăng xung đột giữa các nước hoặc trong 1 nước, cũng như gia tăng sức mạnh cho các thành phần nguy hiểm như cướp biển và khủng bố. Vì vậy, ngăn chặn buôn lậu vũ khí và linh kiện/công nghệ vũ khí là sự nỗ lực cần sự chung tay của cả thế giới.

Vũ khí hủy diệt hàng loạt
Mối đe dọa từ việc chuyển giao vũ khí hủy diệt hàng loạt (WMD) bất hợp pháp là việc các nhóm khủng bố sẽ tạo ra bom bẩn phóng xạ hoặc lắp ráp thiết bị hạt nhân. Mặc dù Hiệp ước Không phổ biến hạt nhân (NNT), được thông qua vào năm 1968, đã cố gắng ngăn chặn sự gia tăng vũ khí hạt nhân không được kiểm soát, nhưng thực tế hiệp ước này và cơ quan thực thi của nó - Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) - được trang bị rất yếu ớt để chống lại các mối đe dọa từ những “nhà nước bất hảo” hay các thành phần nguy hiểm.
Trong khi đó, các nhóm khủng bố như Khả năng al-Qaeda, IS hay Abdul Qadeer Khan ở Pakistan đã hình thành mạng lưới buôn lậu hiện đại liên quan đến nhiều quốc gia trong việc chuyển giao công nghệ nhạy cảm. Bên cạnh đó, các kho dự trữ đầu đạn hạt nhân và vật liệu cũng có nguy cơ bị trộm cắp hoặc chuyển giao bất hợp pháp, đặc biệt trong lãnh thổ của Liên Xô trước đây.
 LHQ đã lập ra Sổ đăng ký vũ khí quy ước (RCA) để các nước báo cáo hàng xuất khẩu và nhập khẩu liên quan đến 7 loại vũ khí được coi là nguy hiểm nhất, kể cả vũ khí nhỏ. Tuy nhiên, sự tuân thủ của các quốc gia là tự nguyện nên các báo cáo về vấn đề này đã liên tục giảm trong những năm gần đây. 
Năm 2004, việc thông qua Nghị quyết 1540 của Hội đồng Bảo an LHQ (UNSCR) đánh dấu bước ngoặt trong nỗ lực ngăn chặn sự gia tăng vũ khí hủy diệt hàng loạt. Liên kết với tất cả quốc gia thành viên LHQ, UNSCR 1540 kêu gọi các nước thực thi pháp luật trong nước để ngăn chặn sự gia tăng, cũng như thành lập Ủy ban 1540 để giám sát việc thực hiện nghị quyết. Dù vậy, đến năm 2011, hơn 50 thành viên của LHQ đã không báo cáo những nỗ lực của họ trong việc ngăn chặn gia tăng hạt nhân cho Ủy ban 1540. Những khó khăn trong phối hợp xây dựng khả năng ngăn chặn phổ biến hạt nhân toàn cầu do thiếu chuyên môn kỹ thuật và nguồn lực cần thiết, cũng đang là thách thức khi thực hiện UNSCR 1540. Ngoài ra, nhiều nước đang phát triển đơn giản không đưa các mối đe dọa vũ khí hạt nhân vào diện ưu tiên cao như các vấn đề khác.
Sự xuất hiện gần đây của các thỏa thuận đa phương như Sáng kiến An ninh chống Phổ biến vũ khí giết người hàng loạt (PSI), Sáng kiến toàn cầu Chống khủng bố hạt nhân (GICNT) và Công ước của LHQ về Ngăn chặn các Hành vi khủng bố hạt nhân (UNCSANT), là những công cụ quan trọng cho việc xây dựng quy tắc và duy trì sự chú ý toàn cầu về mối đe dọa gây ra bởi sự gia tăng vũ khí hủy diệt hàng loạt.
Tuy nhiên, các ứng cử viên tiềm năng cho việc chuyển giao bất hợp pháp - dù là nhà nước hay phi nhà nước - chỉ có thể chọn không hợp tác hoặc tham gia các hiệp định này. Tương tự, tại Hội nghị thượng đỉnh về An ninh hạt nhân năm 2010 ở Washington, gần 50 người đứng đầu nhà nước hoặc chính phủ đã cam kết sẽ bảo đảm an toàn cho vật liệu hạt nhân trước năm 2014.
Tuy nhiên, cam kết này không hề ràng buộc về mặt pháp lý, cũng không bao gồm những đe dọa đến từ việc phổ biến các thành phần liên quan đến các loại vũ khí hạt nhân. Một hiệp ước có tính ràng buộc là Hiệp ước Cắt giảm nguyên liệu phân hạch (FMCT) lại chưa được thông qua.
Buôn lậu vũ khí hốt bạc: Gian nan cuộc chiến ngăn chặn ảnh 1 Ukraine đã vi phạm các biện pháp trừng phạt quốc tế khi vận chuyển 33 xe tăng T-72, lựu đạn phóng tên lửa và súng phòng không đến Nam Sudan qua Kenya năm 2007.  
Vũ khí quy ước
Buôn bán trái phép vũ khí nhỏ và vũ khí hạng nhẹ (SALW), một ngành công nghiệp hàng năm ước tính 1 tỷ USD, đã nhận được sự chú ý đáng kể trên toàn cầu. Chương trình Hành động ngăn chặn, chống lại và loại bỏ thương mại trái phép SALW (PoA), là nỗ lực toàn diện nhất trong lĩnh vực này. Được tất cả quốc gia thành viên LHQ thông qua vào năm 2001, PoA yêu cầu các nước xem xét và hợp tác quốc tế để ngăn chặn buôn bán trái phép SALW.
Mặc dù thiết lập các nền tảng quy định quan trọng về cấp phép, truy tìm và hợp tác quốc tế, PoA vẫn chỉ là một thỏa thuận tự nguyện và không giải quyết các vấn đề quan trọng bao gồm đạn dược, thương mại giữa các nước và thương mại phi quốc gia. Tại hội nghị đánh giá triển khai PoA năm 2012 của các quốc gia thành viên, các nhà phân tích đã báo cáo những khoảng trống đáng kể trong việc thực hiện vì nhiều lý do. Đầu tiên, một số nước vẫn chưa hiểu rõ nghĩa vụ của họ, trong khi nhiều nước khác chống buôn bán SALW không phải là ưu tiên cao. Ngoài ra, PoA thiếu các tiêu chuẩn rõ ràng và một cơ chế chia sẻ các phương pháp tối ưu để hỗ trợ triển khai.
Hiệp ước ràng buộc pháp lý duy nhất về SALW là Nghị định thư Súng cầm tay (FP), một công cụ bổ trợ cho UNTOC (Công ước LHQ về Chống tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia), yêu cầu các nước tăng cường các biện pháp kiểm soát chống lại vũ khí bất hợp pháp và đạn dược của họ. Tuy nhiên, thỏa thuận này cũng không quy định việc chuyển giao giữa các tiểu bang và không thành công trong việc giúp các quốc gia kiểm soát vũ khí bất hợp pháp, dù nó cấp phép, đánh dấu và theo dõi việc phổ biến.
Thí dụ, năm 2007, một tàu Ukraine đã vi phạm các biện pháp trừng phạt quốc tế khi vận chuyển 33 xe tăng T-72, lựu đạn phóng tên lửa và súng phòng không đến Nam Sudan qua Kenya. Công cụ Truy tìm Quốc tế (ITI), một nhánh của PoA, được tạo ra để lấp đầy khoảng trống này. ITI nhằm mục đích xác định và theo dõi đường đi của vũ khí từ nguồn đến đích. Tuy nhiên, theo báo cáo của Tổng thư ký LHQ, trong nhiều trường hợp, các quan chức cấp cao không hiểu các dấu vết liên quan đến vũ khí, hoặc không có hồ sơ cần thiết để liên kết vũ khí với các nhà sản xuất vũ khí. 
LHQ đã nối lại các cuộc đàm phán về Hiệp ước Thương mại vũ khí ràng buộc toàn diện và hợp pháp. Tuy nhiên, triển vọng cho bước đột phá vẫn còn khá mờ nhạt. Các chủ đề gây tranh cãi đòi hỏi sự thỏa hiệp khó khăn từ các quốc gia như Trung Quốc, Pháp, Nga, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ - các nhà xuất khẩu vũ khí hàng đầu. Hiến pháp Hoa Kỳ có điều khoản bảo vệ quyền sở hữu vũ khí cá nhân, đã làm phức tạp thêm các cuộc đàm phán. Chương trình nghị sự bao gồm việc thiết lập một quy định giám sát đối với xuất khẩu đạn dược SALW, xác định trách nhiệm đối với việc bán hàng SALW của các nước bất hợp pháp và thực thi thỏa thuận đó.
Một điểm khá tích cực là số lượng các nhóm xã hội dân sự dành riêng cho việc thúc đẩy các quy định xuyên biên giới mạnh mẽ hơn và toàn diện hơn về vũ khí nhỏ và vũ khí hạng nhẹ đã tăng mạnh. Chẳng hạn, được thành lập vào năm 1998, Mạng lưới Hành động Quốc tế về Vũ khí nhỏ kết hợp công việc của nhiều nhóm quốc tế để tìm cách ngăn chặn tất cả việc buôn bán SALW. Việc vận động liên tục từ các tổ chức phi chính phủ quốc tế cũng có thể đóng vai trò trung tâm thúc đẩy LHQ và các cuộc đàm phán khu vực khác để ngăn chặn việc buôn lậu vũ khí thông thường.
Theo khu vực, các thỏa thuận mạnh mẽ để ngăn chặn buôn bán vũ khí cũng khá tích cực. Một trong những tiếp cận xa nhất là Cộng đồng Kinh tế ràng buộc của Công ước các quốc gia Tây Phi về vũ khí nhỏ và vũ khí nhẹ, có hiệu lực vào năm 2009. Một số ý kiến cho rằng đây có thể là một mô hình cho các khu vực khác áp dụng, thậm chí hướng tới hiệp ước thương mại vũ khí toàn cầu. 

Các tin khác